Overslaan en naar de inhoud gaan

Rechten voor Moeder Aarde

5 minuten
Monique Wessels
Whanganui-River

Het toekennen van rechten aan de natuur wint langzaam terrein. Er zijn bijvoorbeeld al rechten toegekend aan rivieren, aan een berg, aan een lagune en in Ecuador en Bolivia zijn de rechten van Moeder Aarde (Pachamama) zelfs verankerd in de grondwet. De initiatieven om rechten toe te kennen aan de natuur zijn vaak afkomstig van inheemse bewoners van de desbetreffende gebieden. Deze ontwikkeling is verder ook gelieerd aan het streven om rechten toe te kennen aan niet-menselijke dieren. Uit steeds meer onderzoek blijkt dat heel veel dieren, niet alleen zoogdieren, maar ook ongewervelden, gevoel hebben en dus ook pijn kunnen lijden, ook al tonen veel dieren zich minder kleinzerig dan hun menselijke tegenhangers. De Amerikaanse hoogleraar Christopher D. Stone opperde in 1970 als eerste om rechtspersoonlijkheid toe te kennen aan natuurlijke entiteiten. 

Het toekennen van rechten aan de natuur kan een belangrijke bouwsteen zijn bij de bescherming van planetaire grenzen tegenover het inherent invasief destructieve karakter van een van voortdurende groei afhankelijk economisch systeem. Rechten voor de natuur en natuurbescherming en rechten voor dieren en dierenbescherming zijn daarbij concepten die elkaar aanvullen, maar toch in aard fundamenteel verschillend zijn. 

Is het gek om rechten toe te kennen aan natuur? Recht is immers een menselijke uitvinding, en niet van nature gegeven. Eigendomsrecht is daarbij vaak een uitvloeisel van het recht van de sterkste, ook ten opzichte van weerloze natuur of weerloze mensen. Denk aan grootgrondbezitters in Brazilië die hun bezit te danken hebben aan illegale houtkap, en nu via het parlement hun illegaal verworven bezit legaliseren. Of denk aan de wijze waarop omgegaan is met de rechten van tot slaaf gemaakten. Ook hier woog het eigendomsrecht zwaarder dan aangedaan leed, getuige het feit dat na de afschaffing van de slavernij niet de tot slaafgemaakten werden gecompenseerd voor hun verloren vrijheid en geroofde arbeid, maar de eigenaren van de slaven, voor het verlies van hun eigendom. 

Enerzijds lijkt het toekennen van rechten aan natuur en niet-menselijke dieren deel uit te maken van een emancipatoire beweging, die overigens niet per se lineair is in de tijd.  Anderzijds zijn het nog steeds mensen die een rechtszaak namens de natuur zullen moeten aanspannen, waarbij zij zich moeten beroepen op een menselijk construct om de natuur te beschermen. Het gevaar bestaat dat bescherming van de natuur hiermee verwordt tot een conflict tussen verschillende menselijke deelbelangen. Ook is het concept van aansprakelijkheid hierbij mogelijk een tweesnijdend zwaard. Er kan een klacht ingediend worden tegen de fabriek die illegaal chemicaliën in de rivier loost, maar is de rivier, en degene die haar vertegenwoordigt, ook aansprakelijk als zij overstroomt? Of kan de rivier de aansprakelijkheid dan neerleggen bij de fossiele industrie? 

Ondanks deze haken en ogen lijkt het geven van rechten aan de natuur en het strafbaar maken van het schenden van die rechten toch één van de wegen voorwaarts. Zeker waar politici het af laten weten en het belang dat zij zeggen te hechten aan natuur en dierenwelzijn vaak alleen met de mond wordt beleden. De belangen van een op voortdurende groei en extractie gebaseerde economie en landbouw blijken in die afweging uiteindelijk toch vaak (of altijd?) het zwaarste te wegen. Een gang naar de rechter kan dan uitkomst bieden, zoals onder andere bleek in de Urgenda-zaak en de rechtszaken rondom het stikstof-dossier. 

Het toevoegen van rechten aan de natuur zou ook een opmaat kunnen zijn voor het toevoegen van ecocide aan de misdaden die genoemd worden in het Statuut van Rome van het Internationaal Strafhof. Het grootschalig en moedwillig beschadigen van natuur, leidend tot de vernietiging of het verlies van ecosystemen en tot ernstige schade die wijdverspreid of langdurig is, zou dan aanleiding zijn tot vervolging, ook als er geen sprake is van direct menselijk leed. Deze bescherming van de natuur ter wille van de natuur zelf staat centraal in de pleitbezorging achter de ecologische persoonlijkheid. Het concept van ecocide is daarbij niet nieuw, en de pleidooien voor de toevoeging ervan aan het Statuut van Rome van het ICC zijn dat ook niet. 

Nederland loopt bij het toekennen van rechten aan natuur en niet-menselijke dieren niet voorop. Integendeel. Onlangs is een wetsvoorstel waarmee het recht van landbouwdieren op een dierwaardig bestaan zou worden erkend en vastgelegd sterk afgezwakt. Op Europees niveau is de Green Deal aan alle kanten uitgekleed. Ondertussen neemt de (economische) schade veroorzaakt door klimaatverandering en biodiversiteitsverlies alleen maar toe, zoals ook dit rapport aantoont. In Duitsland bevat de grondwet sinds 2002 al een grondrecht voor dieren. In België is dierenwelzijn onlangs in de Grondwet verankerd. In Nederland zijn er wél initiatieven om de Maas en de Waddenzee rechten te geven en is er een bos teruggegeven aan zichzelf. Een overzicht van meer Nederlandse initiatieven is te vinden op de website van de Stichting Rechten van de Natuur.

Rechten voor ecologische entiteiten komen niet uit de lucht vallen, ze zijn een uitvloeisel van politiek beleid vastgelegd in verdragen. Daarom is politieke meewind van belang. Op 6 juni kun je bij de verkiezingen van het Europees Parlement met jouw stem ook de natuur een stem geven. En daarmee recht van spreken. 

Monique Wessels, bezorgde burger en Seniorin

Internationale voorbeelden van toegekende rechten aan natuur

Namens de natuur, de zaak van de uitgestorven gewaande kikker
De vraag is natuurlijk wel hoe effectief het toekennen van rechten aan de natuur is. Eén van de rechtszaken rondom een omstreden kopermijn in de biodiversiteitshotspot in de Intag vallei in Ecuador is aangespannen namens de daar levende endemische amfibieën, waaronder de uitgestorven gewaande maar onlangs herontdekte langneus harlekijnkikker (Atelopus longirostris). Er lopen meer rechtszaken rondom de mijn, de zaak van de bedreigde kikker is daarbij niet de enige en de strijd is helaas nog niet gestreden. Een van de problemen is dat wanneer na jarenlange strijd de concessie van het ene bedrijf wordt ingetrokken, aan een ander bedrijf opnieuw een concessie wordt verleend. Het koper zit immers nog in de grond. Hierbij bieden helaas de overkoepelende grondrechten voor de natuur in Ecuador, maar ook in Bolivia kennelijk toch te weinig bescherming, zoals ook critici van het Boliviaanse beleid stellen. 

Atelopus longirostris

De langneus harlekijnkikker

Meer informatie en verder lezen: