Overslaan en naar de inhoud gaan

Moeras of kompas? Dilemma’s bij verre reizen

7 minuten
Monique Wessels
Gouden bamboelemuur

'Het eco-toerisme moet een positieve bijdrage leveren, zowel in behoud van natuur en cultuur alsmede in het welzijn van de plaatselijke bevolking. Duurzaam toerisme is er vooral op gericht dat men zo’n min mogelijke impact op het milieu maakt.'
(Ecofoodprint)
 


Betekent verantwoord reizen niet-reizen, of in elk geval niet buiten het eigen continent, tenzij met een zeilschip? En als we allemaal besluiten niet meer te vliegen en dus geen verre reizen meer te maken? Wat gebeurt er dan? 

Een deel van wat er dan zou gebeuren werd zichtbaar tijdens de corona-epidemie. Het water in de lagune van Venetië werd weer helder, in sommige wereldsteden liepen er weer wilde dieren door de straten, en vanuit New Delhi kon men de bergen weer zien. Door de plotselinge vraaguitval verminderde de direct extractieve druk op ecosystemen. Maar er gebeurde ook iets anders. In veel beschermde gebieden bleven in één klap de toeristen weg, en daarmee ook de inkomsten voor een deel van de bevolking.

In het Tangkoko-park in Noord-Sulawesi moest een lokale eigenaar van een bescheiden lodge zijn camera en motor verkopen om het hoofd boven water te houden. Hij had geluk, want hij had nog iets om te verkopen. Een aantal buren moest uit nood gaan werken bij een nabijgelegen vervuilende goudmijn. Een bekende Indonesische natuurfotograaf sprak in 2023 zijn zorgen uit over het nog steeds geringe aantal bezoekers. Het park is een toevluchtsoord voor veel endemische soorten, zoals het iconische Spectral Tarsier spookdiertje, de zwarte makaak en de Sulawesi neushoornvogel. Zonder toeristen kan het park zich slecht verweren tegen alle bedreigingen, van goud- of nikkelmijn tot ontbossing, en worden park en (niet-)menselijke bewoners in hun voortbestaan bedreigd. Een te groot aantal toeristen vormt echter, door verstoring, ook weer een bedreiging voor spookdiertjes, makaken en andere soorten. 

Ook in Indonesië - in de Raja Ampat archipel in West-Papua - is een groot deel van de wateren van de archipel in 2009 uitgeroepen tot zeereservaat. Dit wordt financieel ondersteund door inkomsten uit  het toerisme. Het manta-toerisme speelt hierbij een grote rol. Doordat er niet meer gevist wordt met gif en dynamiet is het aantal rifmanta’s aanzienlijk toegenomen. Ook heeft het koraal zich in grote delen van de archipel weer kunnen herstellen. Naast de luxere (eco-)resorts is er een groot aanbod van homestays, waarbij de lokale Papua-bevolking kleinschalig bamboehuisjes verhuurt aan toeristen. Zij bieden ook maaltijden, koffie, thee en water, snorkel-excursies en vervoer aan. De huisjes zijn leuk en erg eenvoudig, de badkamer is een (vaak gedeelde) traditionele kamar mandi met waterbakken. Airco ontbreekt en is overbodig. De homestay-eigenaren zijn verenigd in een association met een eigen website en boekingssysteem. Bezoekers nemen hun eigen waterflessen mee en laten geen plastic achter. Tijdens corona is er eenmalig een bijdrage gevraagd aan ex-bezoekers om te helpen bij het opzetten van de verwerking van kokosolie als nieuwe inkomstenbron. 

Deze ooit ongerepte archipel is inmiddels voor veel mensen veel bereikbaarder geworden. Met als gevolg een flinke toename van de toeristenstroom, van aantallen luxe(re) resorts en van het aantal liveaboards, waar vooral duikers aan boord van het (zeil)schip verblijven en van (duik)plek naar (duik)plek varen. Hoewel het duiken en snorkelen in de buurt van de manta’s aan regels is gebonden, worden die niet altijd nageleefd. Daardoor kunnen grote aantallen toeristen leiden tot verstoring van de manta’s en beschadiging van het koraal. Vanuit de Indonesische overheid zouden juist beperkingen moeten worden opgelegd aan aantallen resorts en liveaboards, maar zeer waarschijnlijk verdient de overheid hier het meest aan. De bewuste toerist doet er goed aan te kiezen voor de homestays. De oudere resorts nemen overigens ook hun verantwoordelijkheid waar het de bescherming van het ecosysteem betreft, maar hun inkomsten komen minder ten goede aan de lokale bevolking. 

Het evenwicht tussen positieve en negatieve toeristische impact is precair, maar tot nog toe varen de manta’s en de lokale homestay-eigenaren er wel bij. Het en masse wegblijven van toeristen zou kunnen leiden tot opnieuw vissen met dynamiet en gif. Als vooral de homestay-toeristen niet meer komen, wordt ook de lokale bevolking getroffen.

Gouden bamboelemuur

Gouden bamboelemuur, Madagascar

Een van de armste landen van de wereld, Madagascar, is ook gebaat bij internationaal toerisme. De unieke Malagasische natuur kan helaas niet overleven zonder. Ook mét toerisme is de druk van (il)legale ontbossing, mijnbouw en stroperij al (te) groot. Het natuurpark Ranomafana is in 1991 opgericht na de herontdekking van de grote én de gouden bamboe lemuur. Uit de inkomsten van het park worden onderwijs en gezondheidszorg voor de lokale gemeenschap gefinancierd. In het park worden altijd ook lokale gidsen ingezet voor het begeleiden van bezoekers. Dit laatste is overigens een vereiste in alle 47 beschermde natuurparken. Ook in Madagascar had het wegblijven van toeristen tijdens de pandemie een negatieve impact op het inkomen van de toch al arme bevolking en op de bescherming van lemuren, amfibieën en van voor het ecosysteem onmisbare bomen.

Met een kompas door het moeras

Natuurlijk is toerisme niet alleen maar goed (nog afgezien van het vliegen naar de bestemming). Vooral een te veel aan toeristen bedreigt natuur en cultuur, helemaal als er voor deze toeristen luxe accommodaties worden neergezet. 

Over de invloed van toerisme op sociaal-ecologische systemen en lokale economieën is veel geschreven en er valt nog meer te onderzoeken, vooral vanuit ontgroei-perspectief. De manier waarop we nu vanuit het mondiale Noorden de wereld rondreizen, en die wereld als onze achtertuin beschouwen is natuurlijk niet houdbaar. Of het een tandje minder kan? Ja, graag zelfs. Maar is er ook een uitweg uit het wel of niet-reizen dilemma? Nou nee, niet direct.

Wel lijkt het raadzaam om je goed te verdiepen in waar je heen gaat en waarom je wat wilt doen. Probeer daarbij vooral rekening te houden met de impact van je reis op lokale ecosystemen en bewoners. Dit betekent in elk geval: kies voor kleinschalig, kies voor eenvoudig, maak gebruik van lokale gidsen. Het verblijf in beschermde natuurparken is vaak duurder maar draagt wel bij aan bescherming van soorten en ecosystemen. Probeer het reizen ter plekke beperkt te houden, en observeer maar verstoor niet. Ga niet naar plekken die al getroffen zijn door over-toerisme, vermijd collectief sprinkhaangedrag, maar kijk waar men wel een toeristisch steuntje in de sociaal-ecologische rug kan gebruiken. 

Stroperij en illegale ontbossing

De aanwezigheid van toeristen in beschermde natuurgebieden kan helpen tegen illegale activiteiten. Bij het wegblijven van toeristen wordt er minder belang gehecht aan bescherming en wetshandhaving en wordt er ook al gauw gekeken naar andere (il)legale inkomstenbronnen, die vaak ten koste gaan van de eerder nog beschermde gebieden.

Soms is het echter de toerist zelf die aan het stropen slaat met de jacht op uitgezette ‘wilde’ dieren. Voor de bouw van luxe (eco-)resorts worden bomen gekapt in het regenwoud. Er zijn weinig initiatieven waarbij de toeristen zelf de bomen kappen, maar misschien komt dat nog…

 

Ontgroei, sprinkhaangedrag en klimaatverandering

Sprinkhaangedrag laat precies zien waar het aan schort bij het groei-imperatief van een op kapitalistische leest geschoeide vrije toeristische markteconomie. Het is ergens leuk, de komst van toeristen leidt tot een in eerste instantie kleinschalige economische opleving en werkgelegenheid. Er komen meer toeristen, onder- en werknemers van buiten vinden ook hun weg. De industrie groeit, kleinschaligheid, authenticiteit en daarmee de charme verdwijnen en de karavaan trekt voort. Op zoek naar nieuwe kleinschaligheid en charme.

Daarnaast is de toerisme-industrie zelf ook erg kwetsbaar voor klimaatverandering: het koraal verbleekt; de landen rond de Middellandse Zee zijn zomers te heet; bosbranden verwoesten het landschap; er is gebrek aan sneeuw in de wintersportgebieden etc.


Monique Wessels, bezorgde reiziger

Literatuur 

Sulawesi

Raja Ampat

Madagascar