Lessen uit het 3de Utrecht Degrowth Symposium: Sowing sustainability in food and agriculture
Op 29 september 2023 kwamen beleidsmakers, onderzoekers, studenten, boeren en sociale bewegingen samen om te onderzoeken wat een degrowth-perspectief kan bijdragen aan het debat over de duurzaamheid van het landbouwsysteem. Hier vatten we de belangrijkste inzichten van de middag samen, reflecteren we erop en delen we video-opnames van de keynote-lezingen en paneldiscussie.
‘Degrowth’ ontstond begin jaren 2000 als een wetenschappelijke en activistische kritiek op ons dominante sociaaleconomisch systeem dat koste wat het kost groei nastreeft, en menselijke uitbuiting en vernieling van het milieu veroorzaakt. Degrowth geeft prioriteit aan sociaal en ecologisch welzijn in plaats van bedrijfswinsten en bekritiseert overproductie en overmatige consumptie. Dit vereist een radicale herverdeling, een vermindering van de materiële omvang van de wereldeconomie én een verschuiving naar gemeenschappelijke waarden van zorg, solidariteit en autonomie. Het betekent ook een transformatie van onze maatschappij om milieurechtvaardigheid en een goed leven voor iedereen binnen de planetaire grenzen te garanderen.
Duurzame landbouwsystemen zijn essentieel om binnen de grenzen van de planeet te kunnen gedijen. Het debat is verhit, en meerdere visies strijden met elkaar om licht te werpen op de toekomst van de voedselproductie en consumptie in Nederland en wereldwijd. Toch blijft het debat ook vaak hangen in bestaande benaderingen, en voor velen is het moeilijk geworden om zich wegen naar rechtvaardige en duurzame landbouwsystemen voor te stellen. In deze context onderzocht het 3e Utrechtse Degrowth Symposium of degrowth iets nieuws kan toevoegen aan het debat over de duurzaamheid van landbouwsystemen.
Voorbij sociaal-technische transformatie
“Het symposium maakte duidelijk dat de transformatie van het landbouwsysteem niet voldoet met sociaaltechnische vormen van verandering, die draaien om bijvoorbeeld voedselproductie of transporttechnologieën, en economische maatregelen gericht op het ‘corrigeren’ van de markt”, zegt organisator Giuseppe Feola, universitair hoofddocen t sociale verandering voor duurzaamheid aan het Copernicus Institute voor Duurzame ontwikkeling van de Universiteit Utrecht. Technologische veranderingen kunnen een belangrijke rol spelen, maar een echte transformatie van het landbouwsysteem moet gevestigde machtsverhoudingen, gevestigde belangen en culturele verbeeldingen van een wenselijke toekomst in de landbouw en daarbuiten uitdagen en herschikken. “Politieke actie beperkt zich niet tot institutionele arena’s zoals het parlement, maar vindt ook plaats op straat en binnen universiteiten, waar onderwijsprogramma’s worden ontworpen en onderzoeksfinanciering tot op zekere hoogte wordt toegewezen”.
Het is gebruikelijk om te spreken van een collectief ‘wij’ dat streeft naar verandering, maar wie zijn ‘wij’? Hoewel er nog steeds wordt gedebatteerd over de toegevoegde waarde van degrowth voor landbouwsystemen, maakte het symposium duidelijk dat politieke allianties – het opbouwen van bewegingen, maar ook coalities van bewegingen – cruciaal zijn voor transformatie.
Het symposium liet ook zien hoe politieke actie via zulke coalities twee elkaar versterkende doelstellingen zou moeten hebben:
(1) Het ter discussie stellen en uitfaseren, ontmantelen en afleren van de praktijken, denkbeelden en structuren die het niet-duurzame industriële landbouwsysteem in stand houden. Zoals bijvoorbeeld administratieve procedures die kleine boeren feitelijk afsnijden van toegang tot overheidsfinanciering en -middelen (bijvoorbeeld de toegang tot land), maar ook ondoorzichtige besluitvormingsorganen die machtsverhoudingen aan het zicht onttrekken en dubieuze invloeden op het beleidsvormingsproces mogelijk maken, evenals concrete subsidies die de financiële positie versterken van degenen die geen agro-ecologische of andere vormen van duurzame landbouw ondersteunen of beoefenen.
(2) Het mogelijk maken en versterken van alternatieven voor het kapitalistische, industriële landbouwsysteem. Dit kan betekenen dat we de rechten van boeren moeten verdedigen, vooral degenen die kwetsbaar zijn, zoals kleine boeren en landarbeiders, maar ook dat we moeten pleiten voor toegang tot land, kennis en hulpbronnen voor voedselcollectieven die regeneratieve vormen van landbouw beoefenen en lokale gemeenschappen opbouwen.
Veel sprekers en deelnemers wezen op deze punten en stelden aan de orde hoe de urgentie van het reageren op klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit, maar ook de urgentie die wordt gevoeld door kleinschalige boeren die het risico lopen hun land te verliezen aan speculanten of grote bedrijven, kan worden verzoend met hetagro-ecologische en degrowth- principe van afremmen, en het belang voor zowel mensen als ecosystemen van respect voor de natuurlijke cycli en wat Vandana Shiva de 'stroom van het leven' noemt.
Video's van het 3e Utrecht Degrowth Symposium zijn beschikbar voor educatieve doeleinden en om boeren, collectieven en de samenleving in het algemeen te inspireren.
Keynote: Een degrowth-perspectief op de duurzaamheid van landbouwsystemen
Julia Spanier en Jacob Smessaert, Universiteit Utrecht
Julia Spanier en Jacob Smessaert deelden hun inzichten over wat degrowth kan betekenen voor de transformatie van het landbouwysteem voorbij het kapitalisme. Ze onderstreepten de overeenkomsten tussen degrowth en tegen-radicale landbouwbewegingen zoals agro-ecologie en voedselsoevereiniteit. Deze bewegingen streven er allemaal naar om in het heden al alternatieven te realiseren en het huidige industriële handels- en voedselregime te weerstaan en te ontmantelen. Ze streven er ook naar om nieuwe sociale relaties te koesteren die vrij zijn van discriminatie en ongelijkheid tussen mannen en vrouwen, volkeren, raciale groepen, sociale klassen en generaties. Ze benaderen landbouw- en voedselsystemen op manieren die de natuur nabootsen en het belang van lokale kennis benadrukken.
Spanier en Smessaert introduceerden een workshoptoolkit die ze samen met leden van het UNMAKING-onderzoeksproject ontwikkelden. De workshop (richtlijnen en materialen zijn hier te downloaden) is een hulpmiddel dat kan worden gebruikt door collectieven die willen nadenken over de transformatie van het voedselsysteem en deze willen voorstellen vanuit een degrowth-perspectief.
Door bewijsmateriaal uit onderzoek en inzichten uit hun betrokkenheid bij zowel de degrowth- als verschillende voedselbewegingen te combineren, suggereerden Spanier en Smessaert dat de opkomende degrowth-beweging een bescheiden, zelfkritische bondgenoot kan zijn van bestaande sociale bewegingen in het voedselsysteem. Ze stellen voor dat degrowth (i) moet leren van andere theorieën en bewegingen die diagnoses hebben gesteld van de huidige niet-duurzame voedselsystemen en transformatietrajecten, (ii) overtolligheid moet vermijden, aangezien er al een ‘degrowth’-benadering van de landbouw bestaat: agro-ecologie, (iii) actief moet strijden tegen de kloof tussen stad en platteland door praktische steun te geven aan plattelandsbewegingen, en (iv) met respect, nederigheid en empathie aan de slag moet gaan.
Klik hier voor de opname van de lezing.
Keynote: Ontgroeiscenario's voor het voedselsysteem om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen
David Meng-Chuen Chen, Humboldt Universiteit Berlijn & Potsdam Instituut voor Klimaatimpactonderzoek
David Meng-Chuen Chen besprak een kwantitatief simulatiemodel dat degrowth-principes integreert in het landbouwsysteem. Het model werd gebruikt om mogelijke scenario's voor het voedselsysteem te verkennen in het licht van de mondiale doelstellingen voor de reductie van de uitstoot van broeikasgassen en de voedseltransitie. De resultaten laten zien dat een structurele, kwalitatieve transformatie van het voedselsysteem een stabiele voedselsysteemeconomie kan bewerkstelligen die tegen 2100 netto broeikasgasneutraal is en tegelijkertijd de voor een gezonder dieet zorgt
Chen betoogde dat degrowth in relatie tot landbouwsystemen niet gelijkgesteld moet worden met een vermindering van het BBP of de economische activiteit in de landbouwsector, maar eerder met een kwalitatieve verandering van het voedselsysteem. Het voedselsysteem moet dus worden getransformeerd in termen van zowel materiële schaal als kwalitatieve structuur: intensieve en zeer vervuilende industrieën, zoals de veehouderij, zouden moeten worden teruggeschroefd, samen met een verminderde consumptie van dierlijke eiwitten. Andere sub-sectoren, zoals de tuinbouw, zouden daarentegen moeten worden uitgebreid vanwege hun rol bij het voorkomen van ondervoeding en chronische ziekten. Bovendien zouden boeren minder vervuilende managementpraktijken moeten toepassen, en zouden de toeleveringsketens moeten verschuiven naar minder vervuilende grondstoffen. Chen’s model suggereert dat om een dergelijke transformatie te bereiken een gecombineerde interventie nodig is op het gebied van efficiëntie (een mondiale broeikasgasbelasting) en toereikendheid (vermindering van de consumptie van dierlijke eiwitten).
Het model roept ook veel vragen op over het bestuur van het voedselsysteem en de indirecte gevolgen van het beleid op basis van modellen, bijvoorbeeld rondom arbeid in de landbouw, die verder moeten worden onderzocht door de wetenschappelijke gemeenschap.
Kik hier voor de opname van de lezing.
Panel: Reflecties over degrowth en transformatie van landbouwsystemen
Tijdens de paneldiscussie werd onderzocht welke door degrowth geïnspireerde beleidsmaatregelen en acties kunnen bijdragen aan de transformatie van het landbouwsysteem. De panelleden deelden hun directe ervaringen met transformatieve actie op meerdere terreinen: van boerderijen tot het parlement, van straatprotesten tot bijeenkomsten van sociale bewegingen, en van onderwijs tot handelsorganisaties. Er ontstond zo een complex beeld waarin de cruciale rol van de politiek, het bestaan van levensvatbare alternatieven zoals agro-ecologie en de behoefte aan allianties met meerdere belanghebbenden voor transformatie een prominente plaats innamen.
Leonardo van den Berg, Universiteit Twente, Toekomstboeren, Agroecologie Netwerk & Europese Coördinatie Via Campesina
Mariana Calcagni González, Vrije Universiteit Berlijn & Centro de Análisis Socio Ambiental
Laura van Oers, Universiteit Utrecht & Ontgroei
Roos Saat, parttime boer & activist), en
Christine Teunissen, Tweede Kamerlid, Partij voor de Dieren
Gemodereerd door Federico Savini, Universiteit van Amsterdam en Ontgroei