Overslaan en naar de inhoud gaan

Judith Butler: Wie is er bang voor gender?

Afbeelding
Judith Butler: Wie is er bang voor gender?

Judith Butler is vermaard filosoof, grondleggend gendertheoreticus en mensenrechtenactivist, maar ook verguisd, bedreigd en uitgemaakt voor heks. Hen* heeft dit boek bedoeld als toegankelijk voor een breed publiek, ‘mensen in het midden’, maar ik vond het een pittig boek. Er zijn meerdere recensies en interviews te vinden uit 2024 vanuit verschillende perspectieven. Voor ons is vooral de relatie van gender en feminisme met ontgroei van belang.

Butler laat zien dat gender niet alleen aan neoliberalisme, hyperkapitalisme, kolonialisme, racisme te koppelen is. Ook rekent hen af met het idee dat gender een verzinsel is, zoals dat bij klimaatverandering door sommigen wordt beweerd. Deze thema's zijn eveneens van belang bij de ontgroei-'ideologie'. Hen bespreekt uitgebreid de enorme invloed van wereldwijde religie en conservatisme, maar ook sociale constructen, performativiteit (taal die de werkelijkheid verandert) en psychosociale argumenten. Butler hoopt: "... te laten zien hoe verschillende wetenschappelijke paradigma’s het mogelijk maken om over gender te denken als een spectrum of een mozaïek, een complexe dynamiek die we moeten koesteren." (p.47). En complex it is!

Seks- en genderconservatisme lijken vooral, maar niet alleen, in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten een gestage groei door te maken en rukken wereldwijd op. Met name politiek (extreem en radicaal) rechts en religieuze machthebbers proberen de aandacht te verplaatsen, weg van alles dat misloopt, en waar deze machthebbers in feite medeplichtig aan zijn geweest. Die focus verplaatsen zij naar vrouwen, de lhbtqia+ gemeenschap en andere minderheden en dat doen zij zonder geverifieerde bronnen of onderbouwing.

Zij maken hiermee misbruik van de onzekerheid van mensen over hun toekomst, verslechtering van hun levensomstandigheden en het wantrouwen dat heerst over de vele misstanden in de wereld, de gevolgen van het neoliberalisme en kapitalistische uitbuiting. De lijst is lang maar ter illustratie en onvolledig: de uitholling van sociale en maatschappelijke diensten zoals gezondheidszorg, onderwijs, woning- en arbeidsmarkt met gevolgen voor groeiende dakloosheid, economische en raciale ongelijkheid, en niet te vergeten milieuproblemen en klimaatverandering. Politici appelleren aan deze angsten en verbinden ze herhaaldelijk en luidkeels aan gender.

"Ook vindt er een verschuiving plaats van angst voor ecologische en economische verwoesting naar een kant-en-klaar substituut, waardoor we de echte oorzaken van de verwoesting van de wereld in onze tijd niet aanpakken. Het gevolg is dat gender, nu stevig verankerd als existentiële bedreiging, zelf het doelwit van verwoesting wordt." (p.21).
Dit zien we in toenemende mate en wereldwijd gebeuren, al krijgt in Europa en in Nederland momenteel vooral de asielzoeker er van langs.

De angst voor verwoesting van de planeet heerst bij heel veel mensen, vaak met het besef dat zij daaraan met hun eigen manier van leven hebben bijgedragen. Mensen leren echter niet hoe met die angst te leven of wat er aan te doen, dus we kijken ernaar maar kijken er ook van weg, dat is veel eenvoudiger. Ook dié angst wordt geëxploiteerd. 

Een aantal bizarre voorbeelden illustreren het misbruik van die angsten ten koste van de genderdiscussie. Gender is afgeschilderd als bedreiging voor mensheid en beschaving: de paus schrijft het vernietigende kracht-als-van-kernwapens toe en 'duivelse macht'; de Italiaanse premier Georgia Meloni ziet het als instrument om de geslachtsidentiteit van iedereen af te nemen; volgens Poetin komt het concept vader/moeder in het gezin in gevaar; gender zou een dekmantel zijn voor pedofilie en ook het ebolavirus komt in de vergelijkingen in beeld. Trump beweerde zelfs dat kinderen stiekem voor genderoperaties naar klinieken gestuurd worden. 

Dit alles wordt niet alleen gezegd, er zitten ook concrete consequenties aan, zoals intrekking van rechten van bepaalde groepen via wetgeving. Alles onder het mom van het voorkomen van verdere schade aan kinderen, gezinnen en de samenleving als geheel. Terecht protesteert Butler dat dit de wereld op z'n kop is. Alsof door het recht voor transgenders om de eigen sekse te bepalen, anderen hun rechten kwijtraken? De categorieën ‘vrouw’ en ‘man’  worden niet uitgewist, maar uitgebreid. 

Als de opmars van rechts (en) conservatisme voortschrijdt, is het een kwestie van tijd dat dit ook zal gebeuren met mensen die opkomen voor behoud van de planeet: klimaat, milieu, dieren- en natuurrechten etc., laat staan zoiets als pleiten voor ontgroei. Wat als ook die mensen rechteloos en daarmee monddood worden gemaakt, zoals nu feitelijk al gebeurt of dreigt te gebeuren met het demonstratierecht, verbod op bepaalde boeken of abortus in de VS?

Butler verwijst in hun laatste hoofdstuk naar de waarschuwing in 2022 van de toen nog kandidaat-premier Meloni "tegen de dreiging die Spanje en Europa in het algemeen boven het hoofd hing in de vorm van de ‘Greta Thunbergideologie’, de ‘Green New Deal’ en ander ‘klimaatfundamentalisme’."  Weliswaar vond zij de ‘ideología del gender’ nog steeds de grootste dreiging, "… want die wil het onderscheid tussen man en vrouw opheffen, zodat de vrouw verdwijnt en de moeder ten dode wordt opgeschreven." (p.311). Gezien Meloni’s groeiende machtspositie in Europa is dit alles toch wel eufemistisch zorgwekkend te noemen, ook voor ontgroei? 

Hoewel Butler een ‘kalme analyse zonder drama’ wilde schrijven, staat het boek vol met alarmerende theorieën en voorbeelden en kalmeerde het mij beslist niet. Hun grondige belichting en onderbouwing veroorzaakte bij mij een zeker gevoel van wanhoop. De slechtheid doemt levensgroot op vanuit allerlei sterke en groeiende organisaties, die zich gestaag uitbreiden. De grootste dreiging voor de genderdiscussie, maar ook ander verzet tegen ontwrichting van het leven op aarde, vormen de (ultra)rechtse en religieuze bewegingen die in en vanuit de VS actief zijn. Filosoof Stine Jensen waarschuwt hier eveneens tegen in haar NRC-column. Butler bestempelt de argumenten van de anti-genderbeweging weloverwogen als fascistisch of sadistisch, zoals in het NRC-interview van afgelopen juli te lezen valt. Dat roept de vraag op, ook als het om klimaat en andere ontgroei-thema’s gaat, of mensen naïef zijn, door steeds meer macht neer te leggen bij autoritaire machthebbers. 

Opvrolijken is niet echt hun taak, wel roept Butler op tot vereniging en meer samenwerking "… als we willen zegevieren in de strijd tegen de machten die ons de basisvoorwaarden voor een leefbaar leven willen ontnemen" (p.322). Daarbij dienen de diverse groepen hun verschillen terzijde te leggen om voor onze grondrechten te strijden tegen de machthebbers: "...een macht die triomfantelijk de grondrechten van migranten, queer mensen, vrouwen, mensen van kleur en de Inheemse volken vernietigt. Deze autoritaire leiders proberen hun draagvlak te vergroten door elk gevoel van politieke saamhorigheid de kop in te drukken ten gunste van nationalistische, racistische, patriarchale en religieuze vormen van sociaal-politieke superioriteit, onderwerping en onteigening." (p.323). 

Hen wil bondgenootschappen of allianties sluiten om menselijk en niet-menselijk leven te beschermen in een "radicale democratie op basis van socialistische idealen" (p.317). In die gewenste leefbare wereld staan gelijkheid, vrijheid, bestaanszekerheid en duurzaamheid centraal en gender maakt daarvan deel uit. Dit sluit heel goed aan bij ontgroei en gebeurt ook al hier en daar. 

Butler’s mening over (trans)genderzorg voor minderjarigen is niet in het boek te vinden (behalve voorbeelden van het afschaffen ervan in de VS), terwijl dit juist veel ‘mensen in het midden’ bezig houdt. Soms is dat hun enige bezwaar tegen transseksualiteit. Uit het NRC-interview blijkt dat Butler hierin geen stelling wil nemen, maar wel een visie heeft die mij persoonlijk welgevallig is: hun “visie is dat kinderen tijd nodig hebben om uit te vogelen wat ze willen.” Ofwel: niet te jong ingrijpen met hormonen en operaties, maar vooral ruimte maken om een passende plek te vinden op dat spectrum of in het mozaïek met vrouwelijkheid aan de ene kant en mannelijkheid aan de andere.

Butler heeft het een aantal keren over klimaatverwoesting of -vernietiging, naast de naar mijn idee passendere termen als klimaatverandering of -schade. Het klimaat kun je m.i. niet vernietigen, veranderen kan het wel en dat gebeurt niet voor het eerst sinds het bestaan van onze planeet. Waarschijnlijk verbindt hen met deze termen de menselijke invloed van de afgelopen 200 jaar aan wat er ongewenst met het klimaat gebeurt, maar of gebruik van deze krachtige termen wetenschappelijk verantwoord is vind ik wel de vraag.

Monique van Deursen, hetero cisvrouw

* Butler identificeert zich als non-binair. Daarbij is gebruik van neutrale voornaamwoorden gewenst om respect voor iemands identiteit te tonen en te helpen de taal inclusief te maken. 

N.B. Artikelen in NRC zijn toegankelijk voor abonnees.

Deze recensie maakt onderdeel uit van onze thematische nieuwsbrief over feminisme en ontgroei.