Hoe verhalen en spellen de wereld van kinderen (groen) kunnen kleuren

Laten we ontgroei als uitgangspunt nemen bij deze zoektocht. Is er aandacht voor het idee dat de wereld er misschien toch niet voor óns is? Dat de mens niet langer zo centraal zou moeten staan? Vanuit ontgroei is de overtuiging dat de menselijke hebzucht onze natuur heeft verwoest en dat nog steeds doet. Dragen ouders milieubewustzijn e.d. over aan hun kinderen? En zo ja, kunnen ze daar boeken en spellen voor gebruiken? Spoileralert: ik denk het wel. Zoiets als: je bent of wordt wat je leest. Johan Huizinga schreef al over het spelelement in cultuur in 1938. Kern van zijn betoog in het klassieke standaardwerk Homo Ludens: “spel ligt in het leven besloten en is een noodzakelijkheid voor het scheppen van cultuur; spel structureert menselijk handelen en is een drager van de culturele ontwikkeling van de mens.”

Hier volgt geen opsomming van spellen en boeken voor kinderen en jongeren met, of juist zonder, bijdrage aan het ontgroei gedachtegoed. Lees daarvoor bijvoorbeeld het stuk over de SDG boekenclub. Het gaat hieronder om de grote lijn, vanuit een (licht) pedagogische invalshoek.

Handelingsbekwaam door opvoeding en onderwijs?

Ongetwijfeld zijn er mensen die hun kroost ontgroei-ondersteunende ideeën liefdevol proberen mee te geven, liefst zonder de tere zielen al te grote deuken op te willen laten lopen. Dat zal ook gelden voor leerkrachten, als dat strookt met de leerdoelen waar zij verantwoordelijk voor zijn en/of met hun overtuigingen. De politiek bepaalt over welke maatschappelijk belangrijke thema’s het onderwijs moet gaan. Kinderen leren bijvoorbeeld over planten en dieren, het milieu, en duurzaamheid bij ‘oriëntatie op jezelf en de wereld’, ook op het voortgezet onderwijs.

Maar uiteindelijk gebeurt de invulling van het onderwijs door de scholen en leerkrachten, binnen de gestelde kaders. En ook de politieke sturing op onderwijs maakt het kwetsbaar want variabel. De discussies in de VS over de Critical Race Theory in het onderwijs en het verbod op boeken over (homo)seksualiteit en klimaatverandering kunnen dienen als schrikbeeld.

Op scholen gaat ook veel aandacht naar de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen en het leren omgaan met anderen. “Het thema Sociaal-emotionele ontwikkeling richt zich op het dynamische proces waarmee kinderen en jongeren de fundamentele levensvaardigheden verwerven.” zo leest het op slo.nl. Onderwerpen zoals weerbaarheid, zelfkennis, zelfvertrouwen en reflectie op eigen gedrag komen dagelijks aan de orde.

Wat kinderen leren in hun jeugd, vooral door herhaalde blootstelling aan positieve boodschappen, kan hun toekomstige gedrag en keuzes als volwassenen beïnvloeden. Vooral voorbeeldgedrag, maar ook boeken, spellen en spelen hebben een belangrijke rol in de ontwikkeling van normen en waarden. Verhalen en liedjes hebben van oudsher een krachtig effect, zowel op kinderen als op volwassenen, op het onthouden, begrijpen en toepassen van informatie. Spellen kunnen zowel educatief als motiverend zijn, ze geven kinderen de kans om direct de impact van hun keuzes te zien en begrijpen. Vanwege het veranderde opgroeiklimaat én het feitelijke klimaat op de wereld zijn boeken en spellen om bewustzijn te stimuleren over duurzaamheid, milieubewustzijn en een gezonde sociaal-emotionele ontwikkeling zijn belangrijker geworden dan ooit.

Rita Kohnstamm (1937) is psycholoog en voormalig hoofdredacteur van Ouders van Nu en Psychologie Magazine. Zij schreef ook het driedelige standaardwerk De Kleine Ontwikkelingspsychologie en drukte een stevige stempel op de pedagogische en onderwijspraktijk in Nederland. In een recent interview in de Groene Amsterdammer (nr. 32-2024) sprak Kohnstamm haar zorgen uit over het huidige opvoedklimaat, sterk veranderd sinds de jaren zestig. Momenten waarop kinderen zich moeten aanpassen zijn steeds schaarser geworden. Er ontstond een ‘eigen universum’, toegesneden op kinderen: kleine meubels, speciale voeding en regels, veel aandacht, zowel op de crèche als thuis. “Ergens mee naar toe moeten, toekijken, wachten, je vervelen, je handhaven in een wereld die niet op jou is ingericht, meehobbelen zonder dat iemand acht op je slaat, dat komt nu haast niet meer voor.Terwijl het voor kinderen volgens mij de beste leerschool is.” Het is goed voor een kind om gewoon mee te draaien in het gezin, misschien soms enigszins onzichtbaar maar met een eigen plek. En al te hoge verwachtingen over het leven wat bijstellen en je behoeftes uitstellen kan geen kwaad; het leven is niet alleen maar leuk en niet alles draait om het kind als individu.

Duurzaamheid en ontgroei is positief en leuk!

Al met al zijn dit sterke aanwijzingen voor het belang en invloed van boeken en spellen. Naast het voorleven door ouders en verzorgers vormen kinderboeken en spellen een aantrekkelijk middel om allerlei waarden, ook over duurzaamheid en ontgroei, over te brengen op de jeugd. Oorzaken en gevolgen van klimaatverandering en de manier waarop onze economie nu disfunctioneert willen we begrijpelijk en toegankelijk maken voor kinderen en jongeren. Kies daarvoor boeiende verhalen met interessante personages en magische illustraties die eenvoud, duurzaamheid, biodiversiteit, gemeenschapszin, zelfvoorziening en rechtvaardigheid benadrukken. Deze kunnen bijdragen aan het vormen van een generatie die de waarde van een duurzame en rechtvaardige samenleving begrijpt en omarmt. Ze kunnen kinderen niet alleen informeren, maar ook inspireren om actief deel te nemen aan een levensstijl die minder afhankelijk is van materiële groei en meer gericht is op welzijn en het behoud van onze planeet. Door vroegtijdig, spelenderwijs en op positieve manieren milieubewustzijn te creëren en empathie voor de natuur op te wekken ontwikkelen kinderen een emotionele verbinding met deze thema’s.

Computerspelletjes uitgelicht 

We kunnen onze zoektocht hier niet beperken tot fysieke bordspellen. Ook computerspelletjes beïnvloeden kinderen op verschillende manieren en dat kan zowel positief als negatief zijn. Hoe het muntje valt is afhankelijk van verschillende factoren, zoals de inhoud van de spellen, de hoeveelheid tijd die aan het spelen wordt besteed, en de begeleiding van ouders of verzorgers. Het is essentieel dat ouders betrokken zijn bij het spelgedrag van hun kinderen, duidelijke regels stellen en een balans vinden tussen gamen en andere activiteiten.

Er wordt tegenwoordig vooral nadruk gelegd op de negatieve invloed:

• Emotionele regulatie: te veel gamen kan leiden tot emotionele uitbarstingen, vooral bij jonge kinderen.
   
• Fysieke gezondheid: overmatig gamen kan leiden tot veel stilzitten en bijdragen aan problemen zoals een slechte fysieke conditie en obesitas.
   
• Slaap: langdurig gamen, vooral voor het slapengaan, kan de slaapkwaliteit van kinderen verstoren. Dat kan weer invloed hebben op hun algemene gezondheid en schoolprestaties.
   
• Verslaving: gamen kan verslavend zijn, vooral als kinderen moeite hebben met het reguleren van hun speeltijd. Dit kan leiden tot problemen met tijdmanagement, sociale isolatie en een disbalans met andere belangrijke activiteiten zoals huiswerk, sociaal contact, fysieke activiteiten en buitenspelen. 
   
• Agressief gedrag: Er is discussie over de invloed van gewelddadige videogames op agressief gedrag bij kinderen. Sommige onderzoeken zien een mogelijke toename van agressieve gedachten en gedragingen, terwijl andere onderzoeken de effecten als minimaal beschouwen. De discussie duurt voort…

Maar, wat blijkt, de positieve punten zijn in de meerderheid of wegen wellicht zelfs iets zwaarder:

• Opnieuw emotionele regulatie: de positieve kant hiervan is het leren omgaan met verliezen of mislukkingen, dus met frustratie om te gaan.
   
• Het leren bevorderen: leuke en interactieve educatieve spelletjes kunnen kinderen helpen bij het leren van taal, wiskunde, geschiedenis en andere thema’s.
   
• Probleemoplossend vermogen en kritisch denken: kinderen moeten vaak puzzels oplossen of strategisch nadenken om naar een volgend level te komen.
   
• Verbeelding en creativiteit: sandbox games en games met open werelden moedigen kinderen aan om hun verbeelding te gebruiken, dat bevordert hun creatieve vaardigheden.
   
• Reactiesnelheid en hand-oogcoördinatie: actiespelletjes kunnen bijdragen aan deze vaardigheden. 
   
• Samenwerking en communicatie: multiplayer- en coöperatieve games moedigen dit aan,  goed voor ontwikkeling van teamwork en het oplossen van conflicten.

(Diverse bronnen: Jeugd & Media, Kennisnet, Nederlands Jeugdinstituut)

(Nieuwe) verhalen doen er toe!

Er zijn oude verhalen die nog steeds resoneren: bijvoorbeeld het boek van Thea Beckman De Kinderen van Moeder Aarde (1985) is zelfs na bijna 40 jaar nog actueel te noemen. “Wat we kunnen leren van een kinderboekenschrijver: houd de moed om idealistisch te zijn. [...] Durf radicaal optimistisch te zijn”, betoogt Eva Rammeloo in NRC. “Thea Beckman liet in haar boeken over het fictieve Thule al zien hoe dat moet.”

Invloed op kinderen komt natuurlijk niet alleen van boeken, bord- of videospellen. Het NOS jeugdjournaal is bijvoorbeeld al ruim 43 jaar van betekenis voor een aanzienlijk deel van de Nederlandse Jeugd. Zo zijn er nog veel meer tv-programma’s, tijdschriften, strips, films en andere bronnen te noemen die kinderen deels vormen, naast boeken en spellen, te veel om op te noemen.

Tegelijk zou je wars moeten zijn van het romantiseren van het boerderijleven of dieren die in het wild leven. De hoeveelheid prentenboeken voor jonge kinderen die hierover gaan is verbluffend! 
Ons redactielid Gerard Sonnemans deed ooit een oproep aan zijn collega kinderboekenschrijvers. Met zijn permissie herhaal ik zijn oproep hier graag:
“Verhalen doen ertoe! Ze kleuren ons wereldbeeld en geven er vorm aan. [...] Daarin is geen plaats voor die niet (meer) bestaande idylle vol biggetjes en lammetjes. 
We schrijven tegenwoordig ook geen enthousiaste verhalen meer over slavernij, ons koloniale verleden, missionarissen en zendelingen die de ongelovigen in Afrika bekeerden of ‘Zwarte’ Piet. Onze lezers, hun ouders en het onderwijs hebben dat achter zich gelaten. En in hun kielzog ook de uitgeverijen en boekhandelaren. 
Tijden veranderen. En onze verhalen moeten met hun tijd meegaan.
Of liever nog: de nieuwe tijd mee vormgeven.”

We hebben dringend een Nieuw Verhaal nodig in Nederland, Europa, de Wereld. Waar beter te beginnen dan bij de kinderen?

Monique van Deursen, Fervent lezer 

N.B. Artikelen in de Volkskrant, NRC en de Groene Amsterdammer zijn toegankelijk voor abonnees.